بزرگنمایی:
پایگاه خبری نوید تربت:www.navidtorbat.ir
یلدا کلمه‌ای ادبی و به معنای میلاد مسیح(ع) است اما ایرانیان تا مدت زیادی از معنای آن بی‌اطلاع بوده‌اند و آن را به عنوان طولانی‌ترین شب سال شناخته‌اند.
استادیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد در نشستی مجازی که تحت عنوان چله زمستان، آذرجشن ایرانی یا یلدای سریانی که به همت قطب علمی فردوسی و شاهنامه برگزار شد، در رابطه با تاریخچه یلدا اظهار کرد: یلدا یک کلمه آرامی شرقی یا به عبارتی دقیق‌تر سریانی و به معنای میلاد است که منظور از میلاد، میلاد مسیح(ع) است. معنای کلمه یلدا این فرضیه را به وجود آورده که آیا واقعا منظور میلاد مسیح(ع) است یا شخصیتی دیگر. باید بگویم قدیمی‌ترین شواهد کلمه یلدا در زبان فارسی مربوط به قرن پنجم هجری است. ابوریحان بیرونی در اواخر قرن چهارم در آثار خود از یلدا به عنوان یکی از جشن‌های مسیحیان خوارزم نام می‌برد. هرگز ذکری از جشنی به نام یلدا در میان جشن‌های ایرانی وجود ندارد.
پدرام جم افزود: پرسش این است که جشن یلدایی که ایرانی‌ها برگزار می‌کنند، اساسا جشنی است خارجی و به واسطه مسیحیان وارد ایران شده یا جشن کهنی است که تغییر نام داده است. افرادی پیش از ما بر این نظر بودند که یلدا اساسا جشن میلاد مسیح(ع) بوده و به واسطه مسیحیان ایرانی وارد دوره اسلامی شده است؛ به عبارتی اینان بر این اعتقاد بودند که پیش از اسلام، بخش قابل توجهی از ایرانیان مسیحی شده بودند و میلاد مسیح را برگزار می‌کردند و وقتی که مسلمان شدند، این رسم جشن میلاد مسیح(ع) را به دوره اسلامی هم آوردند و همچنان یلدا را گرامی می‌داشتند.
استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی عنوان کرد: البته در رابطه با این نظر مشکلات بسیار بزرگی وجود دارد. مدارک و شواهدی وجود ندارد که اثبات کند بخش بزرگ و اکثریت جامعه ایران قبل از اسلام، مسیحی شده باشند. ما در مدارک مکتوب در منابع فارسی میانه اثری از این جشن به نام یلدا یا به هر نامی که به این معنا باشد نداریم و پذیرش این فرض مشکل است.
جم تصریح کرد: حتی با فرض اینکه مسیحیان چنین جشنی را برگزار می‌کردند، بازهم خیلی سخت است بپذیریم که جامعه مسیحی مسلمان شده همچنان بخواهد جشن میلاد را با خود حفظ کند. پس این فرض به احتمال زیاد خطاست و نمی‌تواند درست باشد اما مساله این است که چطور ممکن است یک مملکتی که اکثریتش مسلمان است، یک رسم را برگزار کنند که مشخصا آرامی‌زبان‌ها این نام را برای میلاد مسیح(ع) به کار می‌برند.
یلدا میلاد میترا
وی ادامه داد: حدود 50 سال اخیر یکی از اساتید دانشگاه تهران نظر جدیدی را مطرح کرد که امروز یکی از شناخته‌ترین شده نظرات در این خصوص است. وی گفته که یلدا اگرچه به معنای میلاد است اما منظور میلاد میتراست. میترا ایزد بسیار مهمی بین ایرانیان و هندیان باستان است. نظر وی بر این فرض استوار است که در قلمرو روم پیروان میترا میلاد او را در 25 دسامبر برگزار می‌کردند و جامعه مسیحی میلاد میترا را برای خود برگزیده و میلاد مسیح(ع) را از هر تاریخی که بوده، تغییر داده و روز 25 دسامبر را برای آن انتخاب کرده است.
این استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی خاطرنشان کرد: گفته شده که شاید رومی‌ها در قرن سوم و چهارم میلادی تولد صلح را در 25 دسامبر جشن می‌گرفتند و بعدها این تاریخ را مسیحیان برای تولد مسیح(ع) اختیار کردند. البته در مورد درستی این فرضیه هم تردید وجود داشته و رد شده است؛ به دلیل اینکه شواهد اثبات می‌کند که تولد صلح ابتدا در آگوست بوده و بعدها تغییر پیدا می‌کند.
وی اضافه کرد: یلدا در آثار ادبی قرن پنجم به بعد ظاهر می‌شود و در آثار قرن پنجم و ششم کاملا مشخص است که ایرانی‌ها حداقل نام یلدا را از مسیحیان گرفته‌اند؛ به دلیل اینکه با مناسبات، المان‌ها و نشانه‌های مسیحی در ارتباط است و آگاهی نسبت به آن وجود دارد. هر چند که این آگاهی خیلی زود رو به کاستی می‌رود و از قرن هفتم به بعد تصورات نادرستی در رابطه با یلدا پدید می‌آید.
جم بیان کرد: از قرن هفتم به بعد ارتباط یلدا به میلاد مسیح(ع) قطع می‌شود و نمی‌توان ارتباطی میان آن پیدا کرد. نکته جالب اینجاست که فرهنگ‌های فارسی که متاخر است، همگی در فهرست خود ذیل یلدا نوشته‌اند طولانی‌ترین شب سال و ایرانی‌ها به این معنا آن را متوجه می‌شدند. اگرچه یلدا به معنای میلاد است اما نباید فراموش کنیم که ایرانیان معنای لغوی یلدا را حداقل در بخش بزرگی از تاریخ خود نمی‌دانستند. البته منظور ایرانیان غیر آرامی‌زبان است.
استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی گفت: از زمانی که 25 دسامبر بنا بر قرارداد روز انقلاب زمستانی معرفی شد و در آن، روز به کوتاه‌ترین و شب به بلندترین حد خود می‌رسد، ایرانی‌ها آن را شناختند و در کاربردهای ادبی بسیاری بلندی گیسوی یار، تاریکی زندان و... را به طولانی بودن شب یلدا تشبیه می‌کردند. اگر ایرانی‌ها می‌دانستند که یلدا به معنای میلاد مسیح(ع) است، این کلمه را برای عنوان جشنی برای خود به کار نمی‌بردند.
وی اظهار کرد: یلدا کلمه‌ای ادبی بوده و ادیبان از آن استفاده می‌کردند و از قرن هشت هجری به بعد، به تدریج وارد زبان افراد عادی می‌شود و عمومیت پیدا کردن آن ظاهرا با توسعه ارتباط جمعی و رادیو و تلویزیون شکل می‌گیرد. نسل‌های قدیم ما کلمه یلدا را احتمالا به کار نمی‌بردند و از کلمه چله یا کلمات دیگری نظیر آن را استفاده می‌کردند.
جم ادامه داد: چله یعنی زمان تغییر پیدا کردن فصل؛ یعنی وقتی فصل پاییز به پایان می‌رسد و فصل زمستان آغاز می‌شود. از دید مردمان کهن این زمان، زمانی مهم و حیاتی است. این گذر معمولا باید با آئین همراه باشد و آئین‌ها هستند که گذر بی‌خطر را تضمین می‌کند.
استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی با اشاره به فال گرفتن به عنوان یک رسم در شب یلدا بیان کرد: یکی از ارکان بسیار مهم شب چله گرفتن فال است و پیشینیان در مقاطع مهم فال کوزه را دارند و نظیر آن را ایرانیان در مناطق مختلف دارند. برای مثال در روستاهای طالقان جایی به نام تابیرخانه یا تعبیرخانه است که در آنجا 10 نفر از میان‌سالان و کهن‌سالان گرد هم می‌آیند و در شب چله دیوان حافظ و کوزه می‌برند و دختران دم بخت در بالای پشت بام همان بنا نشان‌های خود مانند انگشتر و النگو را پایین و داخل کوزه می‌اندازند. سپس یکی از آن 10 مرد مسئولیت درآوردن نشان از کوزه را برعهده می‌گیرد و مردان یک به یک دیوان حافظ را باز می‌کنند و دختران با توجه به نیت و نشان خود فال‌شان را دریافت می‌کنند.