چاپ

پایگاه خبری نوید تربت: http://www.navidtorbat.ir

روستای زیبد یک «مکان رویداد» است، مکان رویدادها در عرصه زندگی به مثابه «حافظه تاریخی» ملت‌ها و یادآور وقایع و رویدادهای مهم و سرنوشت‌ساز هستند.

روستای کهن زیبد در فاصله 21 کیلومتری جنوب‌غرب شهر گناباد و حدود 10کیلومتری غرب کاخک واقع شده و مرکز دهستان زیبد مشتمل بر 25 روستا در منطقه‌ای خوش آب و هوا معروف به «براکوه» قرار دارد. در کنار روستای زیبد قلعه‌ای تاریخی وجود دارد که آمادگاه اسماعیلیان بوده است.

زیبد یادآور و نماد دفاع و جان‌بازی جوانان دلاور ایرانی در مقابل متجاوزانٍ تورانی در «جنگ دوازده رخ» است، جنگی که به پیروزی ایرانیان و استقلال ایران ختم شد.

دره یا «تنگل زیبد» در دل رشته «کوه سیاه» دره‌ای پرآب و گذرگاهی مهم بوده است، گذرگاهی که قلعه‌های زیبد، جواشیر (شهاب) و سرتخت (ارگ فرود) را به هم ارتباط می‌داده و در نهایت به «تون» (فردوس) مهم‌ترین پایگاه شهری اسماعیلیه می‌رسیده است.

«تنگل زیبد» و «زو کلات» آن قدر اهمیت داشته‌اند که از روان آب‌های آن‌ها علاوه بر چرخش چند آسیاب، طی میلیون‌ها سال آب سفره زیرزمینی قنات‌های بیابان گناباد و از جمله قنات کهن و عظیم قصبه تامین شده به گونه‌ای که رشته «دولاب کهنه» آن قنات به سمت تنگل زیبد و رشته «دولاب نو» در امتداد زو کلات کشیده شده، زیرا مهندسان و مقنیان ایرانٍ کهن آن فرضیه مهم علمی را نیک دریافته بودند.

احتمالا همان وضعیت ممتاز و فراوانی آب و آبادی و گسترۀ بیابان پیش‌روی زیبد موجب شده است تا در نگاه ژرف فردوسی صحنه جنگ دوازده رخ در بیابان گناباد آراسته شود و زیبد جایگاه سپاه ایران و زیبنده پذیرایی کیخسرو به مدت هفت شبانه روز باشد و در حول و حوش آن پدیده طبیعی «درب صوفه» و «آرامگاه پیران ویسه» تجسم دهنده وقوع رویدادهای اسطوره‌ای در آن منطقه باشد.

درابتدای تنگل زیبد و بر فراز تپه‌ای به بلندای حدود 25 متر در دامنه کوه «تیرماهی» و مشرف بر روستای زیبد قلعه نسبتا کوچک مستطیل شکلی در ابعاد تقریبی 30×43 متر وجود دارد که دیوارهای سنگی آن از ناهمواری‌های سطح تپه تبعیت کرده و در چهارگوشه قلعه چهار برج استوانه‌ای ساخته شده است، ضخامت حصار قلعه 120سانتی‌متر و ضخامت دیوار برج‌ها بین 125 تا 173 سانتی‌مترمتفاوت است، دیوارها و برج‌ها از سنگ لاشه با ملات گل و گچ شکل گرفته و ظاهرا بارها مرمت شده و اکنون در برخی نقاط تا ارتفاع حدود 5 متر باقی مانده است.

وجود قطعات پراکنده آجر نشانه آن است که احتمالا طاق‌ها یا پوشش فضاهای معماری از آجر بوده‌اند، بقایای معماری و پراکندگی سنگ‌ها و قطعات آجر در محوطه داخلی قلعه حاکی از این است که تراکم معماری درون قلعه زیاد نبوده اما دیوارهای نسبتا ضخیم و بلند و استقرار برج‌ها در گوشه‌ها حکایت از این دارند که قلعه از امکانات دفاعی برخوردار بوده است.

قطعه سفال‌های معدود فیروزه‌ای رنگ پراکنده در قلعه انتساب آن را به دوران سلجوقی و اسماعیلیه امکان‌پذیر می‌کند.

قلعه سفید زیبد به بزرگی قلعه‌های اسماعیلیه نیست و دسترسی به آن هم برخلاف بیشترٍ قلعه‌های اسماعیلیه سهل و آسان است اما ساختار و تاسیسات دفاعی آن دلالت بر اهمیت آن دارد، از جمله دو مخزن بزرگ آب در شمال‌غرب و شمال‌شرق قلعه که از آب‌های جاری تنگل زیبد پر می‌شده‌اند، پدیده‌های با اهمیت و قابل تاملی در ارتباط با قلعه هستند.

همان گونه که در برخی منابع یادآور شده‌اند، زمین‌های آبرفتی و حاصلخیز دهانه تنگل زیبد و آب‌های نسبتا فراوان جاری در آن وجود زمین‌های زراعتی وسیعی در اطراف زیبد را موجب شده و این امر باعث شده است تا زیبد احتمالا آمادگاه و تدارک کننده آذوقه و غلات برای ساکنان و فدائیان قلعه‌های جواشیر و سرتخت باشد و چنانچه این فرضیه پذیرفته شود قلعه زیبد آن قابلیت را داشته است تا مکانی برای جمع‌آوری ملزومات خوراکی، دفاعی، رزمی و ارسال آن‌ها به فدائیان باشد. احتمال ضعیف دیگر این است که قبلاً روستای زیبد در داخل دیوارهای قلعه محصور بوده یا قلعه پناهگاهی برای مردم زیبد بوده که با توجه به شواهد احتمال اولی بیشتراست که قلعه زیبد یک آمادگاه باشد، زیرا زیبد در گذشته گویا پر رونق بوده و در حدود هزارسال پیش آن قابلیت را داشته است که در نگاه فردوسی پذیرای سپاه پر شمار گودرز سردار ایرانی باشد.

موضوع هرچه باشد، تاکیدی بر اعتبار و قدمت زیبد است، روستایی که در قلمرو اسطوره خاستگاه حماسه و افتخار ایرانیان بوده است.

قلعه زیبد در تاریخ یازدهم دی‌ماه 1380 به شماره 4577 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

منبع: میراث آریا