چاپ

پایگاه خبری نوید تربت: http://www.navidtorbat.ir

علیرضا حسینی مقدم- تا عهد قجرها و حتی خیلی قبل‌تر به آنها صیدلانی، حشاشین، و پیله‌ور می‌گفتند. منظورم همان‌هایی که امروز در دانشگاه دانش خود را بروز کردند و تابلوی محل کار خود را به "داروخانه" تغییر دادند.

سیر تحول نام‌ها:

طایفه حشاشین و پیلور تربت‌حیدریه در دوران معاصر و به طور مشخص درعصر پهلوی اول، آرام‌آرام نامشان به عطار، داروساز، طبیب و از پهلوی دوم همچون دیگر نقاط کشور به پزشک داروساز تغییر هویت دادند و بر محل کار و کسب خود، تابلوی داروخانه نصب کردند، این طایفه ریشه‌دار داروساز و داروفروش تربت‌حیدریه هستند.

در پیوند با تاریخچه حشاشی و داروسازی در خطه تربت‌حیدریه، منابع و مطالب مکتوب و مستند معتبری در دست نیست یا نگارنده از وجود آن‌ها بی‌اطلاع است و هر چه در این گزارش آمده تنها واگویه‌ها و به تعبیر بهتر تاریخ شفاهی است که به کوشش محمد شریفی‌تربتی پژوهشگر و مدرس دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه در قالب یک کار پژوهشی ارزشمند گردآوری شده و نیز گفت و گو با بازماندگان یک خاندان پر آوازه و نیک سرشت که در جای خود گفته خواهد آمد.

نقش‌آفرینی یزدی‌ها در رونق حرفه داروسازی تربت‌حیدریه:

شریفی‌تربتی در گفت و گو ایرنا گفت: قبل واکاوی تاریخ داروسازی خطه تربت‌حیدریه شایسته است به زمان و مکان بسیار عقب بازگردیم و به "یزد شهر قنوت و قنات و قناعت" در دوره زمامداری فتحعلی شاه قاجار سری زده و با خاندانی که زندگیشان با داروهای گیاهی و دوای طب قدیم، آمیخته ‌بود، آشنا شویم.

وی افزود: در سال 1203 خورشیدی "حکیم سیدمیرزا امین‌الدوله مدرسی یزدی" به سبب ارادت به حضرت علی‌ابن موسی‌الرضا(ع) از یزد خارج و در مشهد ساکن ‌شده و مدتی در این شهر به حرفه تهیه و تجویز گیاهان دارویی، مشغول می‌شود.

شریفی‌تربتی گفت: بعد مدت کوتاهی، جمعیت زیاد و شلوغی شهر او را وا می‌دارد در شهر آرام‌تری سکنی گزیند و لذا تربت‌حیدریه را انتخاب و در سال 1247 خورشیدی یعنی مقارن دوره ناصری، حجره‌ای جنب کوچه کاریز خریداری می‌کند، اما پس از تخریب بخشی از بازار به محل دیگری منتقل و در حاشیه خیابان کشی جدید آن زمان که امروز بین بانک سپه و بازار سنتی هادیوف یا هادیزاده مشهور است، مستقرو هنوز نیز نوادگان وی با عنوان گیاهان دارویی مدرسی مشغول به این حرفه هستند.

وی افزود: بعد حکیم سیدمیرزا امین‌الدوله مدرسی یزدی، سیداحمد حرفه پدر را ادامه می‌دهد زیرا خواص گیاهان و هم فنون تهیه دارو از گیاهان را آموخته و با استفاده از ابزار ویژه و جمع‌آوری گیاهانی چون گل بنفشه، بومادران، کلپوره، گل محمدی، نعناع کوهی و سایر گیاهان دارویی و از برخی مانند: کاسنی، نعناع، جهل گیاه، خارشتری، زنیان، بومادران، کلپوره و شوید، عرق گیاهی و دارو تهیه می‌کرد و به سبب شناخت و مهارتش در تهیه گیاهان دارویی و ارتباطش با اطبای سنتی آن زمان همچون میرزا محمود حکیم‌باشی و کربلایی مراد جراح، بین مردم به "سیداحمد دوافروش" شهرت می‌یابد .

شریفی‌تربتی همچنین گفت: نکته دیگر این که در همین ایام یعنی اواخر دوره قاجار در مشهد افرادی چون حاج اسدالله، حاج طوسی و کربلایی محمدحسین مشهدی و 2 عموی وی به فروش و تجویز گیاهان دارویی شناخته شده و معروف بودند که در این میان کربلایی محمدحسین مشهدی با 2 نفر از عموهایش در کنار مسجد ملاحیدربازار سرشور مشهد، به حرفه گیاه دارویی اشتغال داشت و به همین سبب به سمرقند و بخارا رفت و آمد می‌کرد و پس از درگذشت یکی از عموهایش در این سفرها و در سال‌های منتهی به 1300خورشیدی به تربت‌حیدریه عزیمت و در این شهر ساکن و با شراکت برادر کوچکتر خود یعنی حاج ذبیح‌الله امیری (در تربت‌حیدریه نام فامیلی خود را از مشهدی به امیری تغییر داد) به حرفه تهیه و تجویز گیاهان دارویی مشغول شد.

این پژوهشگر افزود: در سال 1316 خورشیدی که خیابان کشی جدید انجام می شود. مغازه وی که در بازار مشهور گمرک قرار داشت، تخریب و به حاشیه خیابان مرکزی و در محل کنونی یعنی مقابل گیاه دارویی مدرسی تغییر می‌کند و مدت‌ها بعد و در دهه 30 خورشیدی حاج ذبیح‌الله امیری برخی تجربه‌های عملی خود را در باب طب سنتی با حاج ‌عباس جراح فرزند مرحوم کربلایی ‌مراد جراح به اشتراک می‌گذارد .

شریفی‌تربتی در ادامه گفت: حاج ذبیح‌الله به جز حاج محمدرضا منصوری شاگردی نداشت و این شاگرد نیز بعد مدتی در داروخانه دکتر بلوریان و در کنار حاج سیدعلی بهشتی مشغول به کار شد و در نهایت به حرفه گیاهان دارویی روی آورد و در ابتدای کوچه شیرچهارسوق جوشانده فروشی دایر کرد.

اما سه فرزند سیداحمد دوا فروش کم و بیش از حرفه پدر بهره می‌برند و بعد پدر با تهیه قطعه زمینی زراعی در کلاته سبز اسماعیل‌آباد به کشت گیاهان دارویی می‌پردازند. وی گفت: بر این اساس سیدحسین (یکی از فرزندان سیداحمد) بیشتر در کار کشت و کار و بعدها به حرفه رانندگی ادامه داد و سید تقی با دوچرخه به آبادی‌های اطراف شهر رفته و به طبابت و مداوای بیماران می‌پرداخت و در این میان سید حسن همچون پدر به حرفه تهیه و فروش گیاهان دارویی اشتغال می‌ورزد.

شریفی‌تربتی افزود: سیداحمد مدرسی مشهور به دوا فروش به جز فرزندان، شاگردانی نیز تربیت کرد که از جمله می توان به سیدعلی بهشتی و بلوریان اشاره کرد که در ایجاد و گسترش طب نوین و داروخانه‌های کنونی تربت‌حیدریه نقش آفرینی کردند.

مدرس دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه در بخش دیگری گفت: در سال 1320 و بعد فوت سیداحمد مدرسی دوا فروش، فرزندش سیدحسن کار پدر را در تهیه و تجویز داروهای گیاهی تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داد و اگر چه با رواج داروخانه‌های رسمی این حرفه بعد استقرار نظام اسلامی به طور رسمی جای خود را به داروهای شیمیایی و صنعتی داد، ولی وی تا پایان عمر و تا سال 1367 خورشیدی به این حرفه اشتغال داشت و بعد وی فرزندش سیدجعفر مدرسی حرفه پدر را تاکنون ادامه می‌دهد و شاگردانی که نزد وی این حرفه را آموختند، رضا حقیقی، اکبر زارعی و حسین مولوی هستند که بعهدها هر کدام به حرفه گیاهان دارویی مبادرت ورزیدند.

وی در ادامه گفت: در اینجا می‌توان در زمینه تهیه برخی پمادها و داروهای معمول آن زمان به عنوان نخستین داروسازان سنتی، شیوه درمان سه نفر از مشهورترین این افراد را بیان کرد: 2 نمونه از شیوه تهیه دارو، طبابت و مهارت جراحی، مربوط به کربلایی مراد جراح از اطبایی بود که در طبابت و به ویژه در زمینه جراحی بسیار حاذق و از خدمات او می‌توان به ترمیم و جراحی صورت یک بانوی روستایی از اهالی روستای فهندر که پوست و گوشت به سبب حمله حیوان درنده از صورتش جدا شده یا خارج کردن زالو از دهان تعداد بی‌شماری از گروهان سربازهای روسی مستقر در اطراف شهر که آب آلوده مصرف و به "زالوزده" مبتلا شده بودند، اشاره کرد.

شریفی‌تربتی افزود: کربلایی مراد که میان مردم به کل مراد نیز مشهور بود، برای مداوای جراحت‌های بیمارانش به جز موارد خاص، چون عقربک، سالک و نیز سودای نر و ماده، بیماری‌هایی بود که او اغلب مداوا و برای امراضی چون کمر درد به ویژه برای افراد کهنسال، روغنی را با گنه‌گنه می‌آمیخت و مریض را در آفتاب می‌خواباند و یکساعت بعد با پمادی که خود تهیه کرده، آنقدر ماساژ می‌داد تا دیگر اثری از بیماری و درد در مصدوم دیده‌نمی‌شد.

وی اظهار داشت: کربلایی مرداد همچنین برای انواع زخم‌ها روغن وازلین را با گرد پنی‌سیلین می‌آمیخت و پس از شستشوی زخم، آنرا با پماد دست‌ساز پانسمان می‌کرد و زخم پس از سه روز التیام می‌یافت .

به گفته شریفی‌تربتی: مرحوم سیدحسن مدرسی نیز برای مداوای بیمارانی که برخی اطبا به منظورتهیه داروهای تجویز شده طبیب به وی ارجاع می‌دادند، با آمیختن پرمنگنات و مرکرکروم زخم‌ها و جراحات را مداوا و یکی از مهمترین خدمات او را می‌توان به استفاده وی از این ترکیب برای التیام زخمی‌های مردم حادثه دیده نهم دی سال 1357(خیزش مردم تربت‌حیدریه بر علیه رژیم پهلوی) عنوان کرد.

این پژوهشگر در ادامه گفت: سیدحسن مدرسی در سال‌های 1330 تا 1335 که نوعی بیماری عفونی پوستی فراگیر شده بود، پمادی بنام "اکتییود" تهیه کرد که در التیام و بهبود این بیماری موثر بود و حاج ذبیح‌الله امیری نیز برخی مواد شیمیایی و نیز داروهای گیاهی چون شش‌دارو، سولفات دوسود و شیرین‌بیان را برای مداوای بیماران تهیه می‌کرد.

ایجاد نخستین داروخانه به سبک امروزی در تربت‌حیدریه:

شریفی‌تربتی در بخش دیگری گفت: شاید بتوان از داروخانه کرامتی که توسط شخصی به همین نام به عنوان نخستین داروخانه به سبک و سیاق امروزی، یاد کرد که توسط فردی غیربومی و ترک‌زبان راه اندازی شد. در این داروخانه 2 نفر پزشک به نام‌های دکتر اعتضاد اهل ترشیز ودکتر کرچی روسی به تجویز دارو و نسخه پیچی می‌پرداختند که دکتر کرچی بعدها مسلمان و بعد مرگ نیز در گورستان ملکی در حومه تربت‌حیدریه به خاک سپرده شد .

وی در ادامه گفت: در سال 1325 خورشیدی که سیدجواد بهشتی ریاست بهداری شهرستان تربت‌حیدریه را عهده دار بود، دکتر بلوریان یکی از شاگردان سیداحمد مدرسی که نسبت خانوادگی نیز با سیداحمد داشت، بعد فراگیری و شناخت طب سنتی و داروهای گیاهی نزد استاد خود سیداحمد مدرسی دوافروش، عزم ادامه تحصیل و کسب مدارج تخصصی و در نهایت موفق به اخذ مدرک دانشگاهی در رشته داروسازی می‌شود و به عنوان نخستین چهره بومی شهرستان داروخانه خود را با عنوان داروخانه دکتر بلوریان دایر می‌کند.

این پژوهشگر با بیان اینکه او مسوولیت امور فنی داروخانه را خود عهده‌دار شد و به این ترتیب بلوریان بعد داروخانه کرامتی به عنوان نخستین شخصیت بومی شهرستان طب نوین را برای زادگاهش تربت‌حیدریه به ارمغان آورد، افزود: کمی پس از وی سیدعلی بهشتی دیگر شاگرد سیداحمد مدرسی دوا فروش که سابقه اشتغال در داروخانه دکتر بلوریان را نیز داشت، پس از عزیمت دکتر به مشهد، داروخانه بهشتی را تاسیس می‌کند، اما او یعنی همین بهشتی پس از مدتی با مشارکت حاج محمدحسن بهره‌مند، داروخانه اطمینان را در خیابان مرکزی و مقابل گاراژ میهن‌تور دایرمی‌کند.

وی گفت: مدتی بعد دکتر مجتهدی متخصص علوم آزمایشگاهی و فرزند حاج شیخ اسماعیل مجتهدی سهم حاج سیدعلی بهشتی را از وی خریداری و با مشارکت حاج محمدحسن بهره‌مند داروخانه را با همان اسم و رسم (اطمینان) اداره می‌کنند و در این زمان همسر دکتر مجتهدی مدیر داخلی و رضا مجتهدی نیز که متخصص دارو سازی بود، مسوولیت امور فنی داروخانه را بر عهده داشتند.

شریفی‌تربتی در ادامه اظهار داشت: داروخانه اطمینان از سال 1343 تا 1350 خورشیدی در ابتدای خیابان منصوریه کنار مطب دکتر معتمدی دایر بود و دکتر مجتهدی بعد واگذاری سهم خود به حاج شیخ عبدالرزاق بهشتی به مشهد عزیمت و در داروخانه ابن‌سینا واقع در پایین خیابان مشهد با فردی بنام طبسی شریک و مشغول فعالیت می‌شود.

شریفی‌تربتی همچنین گفت: سپس محمدحسن بهره‌مند به اتفاق فریدون شرافت داروخانه متروپل را دایر می‌کنند، اما مدتی بعد شرافت با همکاری حسین اسلامی داروخانه متروپل را مدیریت کرد و همزمان با این سال‌ها عبدالحسین پزشکیان و سیدیحیی ضیایی داروخانه پاستور را دایر کردند که بعدها سیدیحیی ضیایی به استخدام بهداری درمی‌آید.

وی در بخش دیگری گفت: داروخانه رضا یا شاهرضای سابق، دارخانه دیگری بود که حاج میرزا علی‌اکبر تربتی به اتفاق احمد امینیان برای رفاه حال مردم به صورت شبانه‌روزی و کنار مسجد جامع مقابل مطب دکتر علوی دایر کردند و همچنین حسین اسلامی پس از داروخانه متروپل داروخانه سلامت را در محل داروخانه فعلی شبانه‌روزی سلامت دایر و سپس این داروخانه توسط دکتر کاظم و دکتر ابوالقاسم امینیان و با مشارکت حاج احمد و حاج محمود امینیان اداره شد.

به گفته شریفی‌تربتی: داروخانه سلامت از نظر مکانی، موقعیت و نیز شرایط به شکلی بود که اشخاص، پزشکان و داروسازان گوناگونی تاکنون اداره آن را بر عهده داشتند و این داروخانه شبانه‌روزی اکنون در اختیار دکتر اسلامیان قرار دارد.

یکی از نوادگان حکیم سیدمیرزا امین‌الدوله مدرسی یزدی که هم‌اکنون به شغل فروشندگی گیاهان دارویی و طب سنتی مشغول است، سید جعفر مدرسی یزدی می باشد که در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: این شغل به صورت موروثی در خانواده ما در جریان است و هم اکنون برادرانم نیز همین پیشه را در مشهد دنبال می‌کنند.

وی افزود: البته تا 35 سال قبل نیز به کاشت گیاهان دارویی نظیر گل بنفشه، گل گاو زبان، در حوالی روستای اسماعیل‌آباد و آبرود مشغول بودیم اما بعد آنکه پدرم زمین‌ها را فروخت، دیگر دست از کشت و کار کشیدیم.

سیدعماد مدرسی فرزند سیدجعفر نیز به خبرنگار ایرنا گفت: یکی از مشکلات ما برای ادامه این شغل سخت‌گیری‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است که از ما خواسته‌اند می‌بایست تنها به فروشندگی بپردازیم.

وی با بیان اینکه هر چند به واسطه سواستفاده و تخلفاتی که برخی همکاران ما در این شغل مرتکب شده‌اند، باید حق را به وزارت بهداشت داد، افزود: اما واقعیت آن است خاندان ما تا امروز با تکیه بر مطالعه کتاب‌هایی چون قانون ابن‌سینا یا کتاب حکیم اصفهانی، به طب سنتی مشغول بوده‌ و هستیم.

سیدعماد مدرسی در بیان تخلفات هم صنفی‌های خود نیز گفت: متاسفانه برخی همکاران از طبیعت گرم یا سرد این داروها بی‌خبرند و لذا به اشتباه دارو را برای افراد بلغمی مزاج یا صفرا مزاج تجویز می‌کنند و نتیجه آن که حال بیمار بدتر می‌شود.

وی اظهار داشت: یا از نیاز موجود جامعه سواستفاده می‌کنند و مثلا برای رفع نارسایی‌های جنسی که این روزها در فضای مجازی نیز زیاد مطرح می‌شود، مروفین تجویز می‌کنند که تنها یک مسکن قوی و حتما باید با نظر پزشک متخصص تجویز شود و یا این‌که داروهای شیمیایی را با هم مخلوط کرده و به نام داروی گیاهی عرضه می‌کنند. سیدعماد با بیان این‌که از همه مهمتر آن که بنا نیست همه نوع بیماری را با داروی گیاهی معالجه کرد زیرا داروهای گیاهی سریع‌الاثر نیستند، گفت: مثلا با داروی گیاهی گرفتگی رگ قلب برطرف نمی‌شود و حتمان باید آنژیوگرافی شود یا کسی که کبد چرب بدخیم دارد، حتما باید به پزشک متخصص مراجعه کند.

رابطه کرونا و داروهای گیاهی

وی در بخش دیگری در خصوص کرونا و سواستفاده هایی که از آن می‌شود، نیز گفت: با وجودی که یک بیماری جدید است و هنوز جامعه پزشکی و متخصص ما در سراسر جهان در خصوص واکسن و درمان آن به یک یافته علمی واحد دست نیافته‌اند، اما متاسفانه برخی همکاران با توجه به نیاز شدید مردم همراه با آمیختگی خرافات مدعی ساخت داروی گیاهی برای درمان کرونا شده‌ و این بیماری جدید قرن نیز موجب بدنام کردن صنف ما شده‌است.

در پاسخ به این اظهارات، مدیر روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی تربت‌حیدریه به خبرنگار ایرنا گفت: ساماندهی مراکز عرضه گیاهان دارویی وظیفه اتحادیه مربوطه است و این واحدهای صنفی می‌بایست بر اساس مجوز خود فعالیت کنند.

غلامرضا میری افزود: طبق قانون، وظیفه ما نظارت بر این واحدها می‌باشد تا در چارچوب مجوز خود فعالیت کنند.

اکنون در محدوده دانشگاه علوم پزشکی تربت‌حیدریه 40 داروخانه وجود دارد که از این تعداد 28 داروخانه در شهرستان تربت‌حیدریه فعال هستند که 3 باب از آن شبانه‌روزی می‌باشند، هفت باب داروخانه در شهرستان زاوه و پنج باب داروخانه در شهرستان مه‌ولات به صورت روزانه فعال هستند.

همچنین بر اساس آمار سال 97، 70 واحد صنفی عرضه گیاهان دارویی در تربت‌حیدریه فعالیت داشتند.